صکوک یا گواهی سرمایه گذاری اسلامی چیست؟
صکوک ابزار نوینی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه به کار گرفته می‌شود.
سرمایه گذاری مطمئن ، با "سود حلال" یکی از مهمترین دغدغه‌ها در جوامع اسلامی بوده است. از این رو ، اقتصاددانان مسلمان در کشورهایی مانند مالزی ، قطر ، بحرین ، عربستان و حتی در آلمان و اروپا ، فرمول‌هایی را ابداع کرده‌اند تا از یک سو بتوانند همپای اقتصاد روز جهان و بازارهای مالی آن حرکت کنند و از دیگر سو ، بحث‌هایی مانند حلال و حرام , ربا و ... را حل و فصل نمایند و "سود طیب و طاهر" به سرمایه گذاران مسلمان بدهند.
یکی از افتخارات نظام جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب این بود که پایه گذار نظام بانکداری اسلامی است. اما با گذشت زمان، قانون عملیات بانکداری اسلامی با دو چالش اصلی مواجه شد. نکته اول این که از سال 1363 تاکنون تغییری در این قانون ایجاد نشد، در حالی که کشور ما دو دهه تجربه اجرایی جدید پیدا کرده است و نکته دوم این که حتی بخش زیادی از ظرفیت‌های این قانون نیز مسکوت مانده است. این در حالی است که سایر کشورهای اسلامی به بانکداری اسلامی توجه جدی دارند و اقدام‌های مؤثری در این زمینه انجام داده‌اند.
از آنجایی که استفاده از اوراق قرضه رایج- به دلیل بهره‌ای که به سرمایه گذاران در این اوراق داده می‌شود-برای مسلمانان مجاز نیست در بازار کشورهای حاشیه خلیج فارس هم مورد استفاده نبود، اما در حال حاضر صکوک به جای پرداخت بهره ،سهمی از درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری در یک داد و ستد ریسک آمیز را ارائه می‌دهد که بر مبنای شریعت اسلام استفاده از آن بلا مانع می‌باشد.
اصطلاح صکوک در اصل برگرفته از واژه عربی صک به معنای چک ، نوشته بدهکار ، سفته و یا قبض بدهی است اما در یک معنای کلی گواهی سرمایه گذاری اسلامی بهترین معنا برای آن است .برخی تصور میکنند صکوک را باید به صورت سکوک نوشت. این موضوع عمدتا ناشی از تشابه کلمه سکوک با سکه است و آنها را به نوعی با یکدیگر به ظاهر شبیه می‌داند. صکوک جمع صک است. در لغت نامه دهخدا در شرح کلمه صک آن‌را نبشتن چک دانسته است. صک در حقیقت معرَّب کلمه چک است. کلمه چک در حقیقت فارسی بوده و به همین صورت به زبان انگلیسی رفته است.
صكوك روش تامين مالي مبتني بر اصول اسلامي استكه نوعي اوراق مهروموم و تاييد شده مي‌باشد كه مي‌توان به عنوان گواهي سرمايه‌گذاري مشاع هم از آن نامه برد. با استفاده از اوراق بهادار صكوك مي‌توان منابع مالي را با پشتوانه ترازنامه و دارايي‌هاي فيزيكي شركت خاص اجراي پروژه‌اي (SPC) جذب كرد.
نوعي قرض گرفتن مبتني بر دارايي‌ها است و اوراق صكوك داراي رتبه‌بندي است و به راحتي در بازارهاي ثانويه معامله مي‌شود. اين اوراق در بورس‌هاي لابوان مالزي، لوكزامبورگ و بحرين پذيرفته شده و براساس نرخ‌گذاري روزانه معامله مي‌شود.
نبود ماهيت ربوي و بي‌عدالتي را از ويژگي‌هاي خاص اوراق بهادار صكوك است و در خريد و فروش اوراق بهادار صكوك به هيچ‌وجه تقارن اطلاعات وجود ندارد و تمام گزارش‌ها شفاف و روشن است. همچنين عدم داشتن معسير (قمار) در ماهيت اوراق از ويژگي‌هاي خاص صكوك است. ارزش بازار اوراق صكوك در جهان را تا نوامبر 2006 بيش از 45ميليارد دلار است و از اين رقم 68درصد در حمايت از بخش‌خصوصي منتشر شده است. كشورهاي انگليس، آمريكا، آلمان و ژاپن براي جذب منابع مالي مسلمانان معتقد اقدام به انتشار اوراق بهادار صكوك كرده‌اند. امارات براي فاز دوم فرودگاه دبي 5/3ميليارد دلار اوراق صكوك منتشر كرد كه اكنون بالاترين حجم اوراق بهادار در دنيا است.
با توجه به اينكه بالاترين اوراق مشاركت فروخته شده براي پروژه‌هاي مختلف در آمريكا حدود 5/1ميليارد دلار است، فروش 5/3ميليارد دلار اوراق بهادار صكوك در دبي نشان مي دهد كه منابع زيادي در خاورميانه وجود دارد كه چشم تمام دنيا به دنبال آن است. اكنون دنيا با استفاده از ابزارهاي مالي مبتني بر اصول اسلامي به دنبال جذب منابع منطقه خاورميانه هستند و زمان آن رسيده كه ايران با بسترسازي مناسب بهترين بهره‌برداري را از اوراق صكوك كند و گام‌هاي موثري را در راستاي اجراي سياست‌هاي كلي اصل 44 بردارد.
با اوراق بهادار صكوك به خاطر داشتن رتبه بندي و روان بودن معاملات در بازارهاي ثانويه و بورس‌ها اين اوراق در جهت مديريت نقدينگي بنگاه‌هاي اقتصادي اسلامي بسيار موثر واقع شده‌اند. اين اوراق در راستاي مديريت ترازنامه و ريسك در بانك‌ها و شركت‌هاي بيمه اسلامي بسيار موثر بوده‌اند.
اولين ناشر اوراق صكوك Guthrie Berhad در مالزي بوده كه بزرگترين در حوزه پذيره‌نويسي اوراق بهادار صكوك در دنيا بانك‌هاي تجاري بين‌المللي برهارد، MIMB, HSBC ، شركت هلدينگ در حوزه مديريت نخلستان‌ها در دنيا است. عمده‌ترين بانك‌هاي سرمايه‌گذاري RHB SAKURA ، بانك اسلامي دبي و Citi group هستند. كه بانك تجاري بين‌المللي برهارد داراي بالاترين حجم بازار به ميزان 25درصد است. به دنبال آن بانك HSBC , 13درصد بازار صكوك را در اختيار دارد.
انتشار اوراق صكوك در سال 2006 نسبت به سال 2003 از رشد قابل ملاحظه‌اي برخوردار بوده است به طوري كه حجم اوراق منتشره صكوك از 7/5ميليارد دلار در سال 2003 به 62ميليارد دلار در سال 2006 رسيده است.
سيستم انتشار اوراق بهادار صكوك ؛
ابتدا يك شخصيت حقوقي ايجاد مي‌كند و بخشي از دارايي‌هاي خود را در آن شخصيت حقوقي قرار مي‌دهد. به اين ترتيب يك بانك سرمايه‌گذاري با انعقاد قراردادي اقدام به انتشار اوراق صكوك در بازار مي‌كند و پول فروش آن را در اختيار شخصيت حقوقي قرار مي‌دهد. اين شخصيت حقوقي با افتتاح حسابي در يك بانك نقش حسابدار و خزانه‌دار را به آن بانك محول مي‌كند كه وظيفه دارد سود سرمايه‌گذاري خريد اوراق صكوك را به حساب خريداران اوراق واريز كند. چنانچه انتشار اوراق صكوك بين‌المللي باشد دارا بودن رتبه اعتبار الزامي است كه اين رتبه‌بندي توسط شركت‌هايي مانند Moody,s، S&P و Fitch در اين انجام مي‌شود. شخصيت حقوقي ايجاد شده كه داراي عمري حداكثر 7 ساله است حتما بايد در منطقه آزاد مالياتش ثبت شود تا در تبادل اوراق هزينه گزافي براي ماليات پرداخت نكند و سود بيشتري نصيب خريداران اوراق شود.
شركت حقوقي پس از سررسيدن شدن اوراق صكوك منحل مي‌شود و شركت مادر يا همان هلدرها اعلام مي‌كنند افراد به جاي اينكه اصل پول خود را بگيرند مي‌توانند داراي سهام شوند. براي آنكه هلدرها در شخصيت حقوقي تاسيس شده به منظور انتشار اوراق صكوك حرفي براي گفتن داشته باشند، يك سهامدار طلايي محسوب مي‌شوند.
وجوه تشابه صکوک و اوراق قرضه ؛
شامل قابلیت نقدشوندگی در بازار ثانویه، درجه‌بندی اعتباری توسط مؤسسات رتبه‌بندی ، قابلیت افزایش اعتبار و تنوع در طراحی و عرضه هستند , صکوک نوعی سند است که فرد دارای این اوراق در سود و زیان ناشی از مشارکت در طرح ها و پروژه های مختلف شریک خواهد بود . صکوک این اوراق دارای بازده ثابت به اضافه سهمی از سود یا زیان ناشی از سرمایه گذاری است که درصد سود وزیان میتواند ثابت یا شناور باشد لذا بازده صکوک مقدار ثابتی نیست و بر حسب ارزش واقعی محاسبه میگردد .
انتشار صکوک همچون اوراق مشارکت می تواند توسط بخش خصوصی برای تامین پروژه ها به جای استقراض از نظام بانکی مورد استفاده قرار گیرد .این اوراق نیز همچون اوراق مشارکت قابل انتقال به غیر است .
در کشورهایی که دارای جمعیت مسلمان زیادی هستند، استفاده از ابزارهای مالی متعارف مانند اوراق قرضه، کارایی و مقبولیتی ندارد. بر این اساس دولت‌ها و شرکت‌های اسلامی و یا شرکت‌های اسلامی فعال در کشورهای غیراسلامی که بدنبال تأمین مالی و مدیریت بدهی خود هستند نیازمند یافتن جایگزین‌هایی مطابق با اصول اسلامی می‌باشند.
در سال‌های اخیر رشد ابزارهای مالی اسلامی که به صکوک شهرت یافته بسیار چشمگیر بوده است. تا جایی که بر اساس آمار، تا پایان سال 2006 میلادی ارزش کل صکوک منتشر شده بالغ بر50 میلیارد دلار عنوان شده است. کشورهای بحرین، مالزی، قطر و آلمان به عنوان پیشگامان در این زمینه شناخته شده‌اند.
در حالت کلی میتوان صکوک را اوراق بهادار مبتنی بر دارایی، با درآمد ثابت یا متغیر، قابل معامله در بازار ثانویه و مبتنی بر اصول شریعت دانست.
هدف از به کارگیری صکوک به عنوان ابزاری جدید در بانکداری اسلامی، تقلید از اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول نیست، بلکه ایجاد ابزاری ابتکاری است که منطبق بر قوانین شریعت اسلام باشد.
صکوک به عنوان اوراق بهادار با پشتوانه مالی تعریف می‌شود که باید خود دارای ارزش باشد و نمی‌تواند براساس فعالیت‌های سفته بازی و سوداگرانه و در واقع فعالیت‌هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می‌گیرند، سودآوری داشته باشد.
انواع صکوک
استفاده از لفظ صکوک جهت ابزارهای مالی اسلامی برای نخستین بار در سال 2002 در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی انواع صکوک نمود که عبارتند از:
- صکوک مالکیت داراییهایی که در آینده ساخته می‌شود
- صکوک مالکیت منافع دارایی‌های موجود
- صکوک مالکیت منافع داراییهایی که در آینده ساخته می‌شود
- صکوک صلم
- صکوک استصناع
- صکوک مرابحه
- صکوک مشارکت
- صکوک مضاربه
- صکوک نماینده سرمایه‌گذاری
- صکوک مزارعه
- صکوک مساقات
- صکوک ارائه خدمات
- صکوک حق‌الامتیاز
از بین صکوک بالا تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است.
در یک تقسیم بندی دیگر میتوان صکوک را به دو گروه ابزار حقوق صاحبان سهام و ابزار بدهی تقسیم نمود.
صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه زیر مجموعه ابزار بدهی و صکوک مشارکت و مضاربه زیر مجموعه ابزار حقوق صاحبان سهام قرار می‌گیرند. یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده صکوک اجاره می‌باشد. صکوک اجاره در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن بصورت مشاع، مالک بخشی از دارایی است که منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به مصرف‌کننده یا بانی واگذار شده است.
جهت انتشار اوراق اجاره وجود حداقل سه نهاد مالی ضروری می‌باشد که عبارتند از بانی، واسط و امین.
- بانی: شخصی حقوقی است که صکوک اجاره با هدف تأمین مالی آن را منتشر می‌شود و میتواند اقدام به اجاره نمودن دارایی مبنای انتشار صکوک اجاره از واسط به نمایندگی از سرمایه‌گذاران نماید.
- واسط: نهاد مالی است که صرفاً به منظور نقل و انتقال دارایی به وکالت از دارندگان صکوک اجاره و انتشار صکوک اجاره تشکیل می‌شود.
- امین: نیز شخص حقوقی است که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران و به منظور حفظ منافع آنان در چارچوب ضوابط اجرایی انتشار صکوک اجاره مسئولیت نظارت برکل فرآیند عملیاتی صکوک اجاره را بر عهده دارد.
مزایای اوراق صکوک
برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را میتوان به شرح زیر بیان نمود:
1) صکوک نقدینگی بانی را افزایش می دهد
2) داراییهایی که نقدینگی پایینی دارند و یا غیر‌نقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می شود.
3) با اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شود اما با این حال باز هم بانی میتواند از دارایی‌ها استفاده کند.
4) از آنجا که صکوک با پشتوانه‌ی دارایی‌منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتر است و هزینه‌ی تأمین مالی را نیز کاهش می‌دهد.یک راه دیگر کاهش هزینه‌ی تأمین مالی استفاده از افزایش اعتبار است.
5) صکوک با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به توسعه‌ی بازار سرمایه کمک می‌کند.
6) چنانچه برای دادوستد اوراق صکوک یک بازار ثانویه فراهم می‌شود، آنگاه قابلیت نقدشوندگی این اوراق هم افزایش می‌‌یابد.
تفاوت اساسی صکوک با اوراق قرضه مرسوم در بازارهای مالی
1) صکوک بیانگر مالکیت یک دارایی مشخص است در حالی که اوراق قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی هستند. یعنی رابطه بین صادرکننده و خریدار اوراق قرضه رابطه وام‌دهنده و وام‌گیرنده است که نرخ بهره وام هم ثابت است و این موجب ربا می‌شود.
2) دارایی موضوع اوراق صکوک از نظر شرعی باید مجاز و صحیح باشد. در حالی که در اوراق قرضه داراییهایی که از نظر اسلام پذیرفته نیست نیز میتواند پشتوانه اوراق قرار بگیرد.
3) اعتبار اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود در حالی که اعتبار صکوک به ناشر بستگی ندارد بلکه به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.
4) فروش صکوک در بازار ثانویه فروش مالکیت یک دارایی است اما فروش اوراق قرضه فروش بدهی است.
5) در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد در حالی که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.
درباره صکوک بیشتر بدانیم
قابلیت‌های صکوک:
رشد و توسعه بازار صکوک در چند سال اخیر عمدتا به دلیل نقش آن در کنترل نقدینگی مطرح شده است. حجم بالایی از نقدینگی بدون امکان سرمایه گذاری‌های گسترده برای موسسه‌های اسلامی خطر بزرگی محسوب می‌شود که انتشار صکوک به خصوص در دو سال گذشته کمک شایانی به دفع این خطر نموده است .اما این اوراق یک تنه پاسخگوی بسیاری از مراجعه‌های بانکی است چرا که انواع گوناگونی دارد.
سه ریسک مهم صکوک
ریسک‌های مربوط به صکوک( اجاره) را در حالی به طرق مختلفی میتوان دسته‌بندی کرد که مهمترین ریسک‌هایی که دارندگان اوراق صکوک با آن مواجه هستند را میتوان به سه گروه دسته بندی کرد.
اولین ریسک مربوط به از بین رفتن دارایی‌ها است. یعنی چنانچه به دارایی مورد اجاره در فرآیند انتشار اوراق صکوک به هر دلیل خسارتی وارد آید به طور طبیعی از ارزش آن دارایی کاسته شده و در نتیجه دارندگان صکوک متضرر می‌شوند. البته این ریسک را میتوان از طریق بیمه کردن دارایی‌ها به طور کامل حذف کرد.
ریسک دیگر به نرخ سود تعلق دارد. مبلغ اجاره بها معمولاً ثابت تعیین می‌شود و دارندگان اوراق صکوک در هر دوره اجاره بهای ثابتی را دریافت میکنند. بنابراین چنانچه نرخ سود متداول در بازار افزایش یابد آنگاه آنها در مقایسه با نرخ سود بازار، سود کمتری را دریافت میکنند.
سومین ریسک هم کاهش قیمت دارایی است. یعنی چنانچه ارزش دارایی‌ها در تاریخ سررسید (پایان مدت اجاره) به هر دلیل کاهش یابد آنگاه دارندگان اوراق صکوک با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. البته این ریسک را میتوان از طریق اعطای اختیار فروش به دارندگان اوراق صکوک حذف کرد زیرا در این صورت آنها می‌توانند با اعمال اختیار فروش خود، اوراق صکوک را به قیمت مندرج در برگه اختیار فروش به شرکت با مقصد خاص یا بانی بفروشند
زیرساخت‌های لازم برای توسعه بازار صکوک
یکی از برنامه‌های مسئولان سازمان و شرکت بورس در سال جاری توسعه صکوک اجاره و استفاده از دیگر انواع اوراق مانند صکوک اسنتصاع است.بنابراین برای توسعه بازار صکوک چند نکته میتواند مد نظر متولیان قرار گیرد.
استاندارد کردن داراییهایی که میتواند در این فرآیند مورد استفاده قرار گیرد و همچنین استاندارد کردن فرآیند ارزیابی قیمت‌گذاری این دارایی‌ها، تسهیل امور مربوط به رتبه‌بندی اوراق و تسهیل فرآیند ارزیابی، استاندارد کردن فرآیند انتشار و عرضه اوراق و ایجاد بازاری ثانویه برای خرید و فروش صکوک و کمک به نقدشوندگی آن میتواند در توسعه این ابزار نوین و جذاب مفید باشد.
اما برای اینکه بازار صکوک به یک بازار توسعه یافته و برای مدیریت نقدینگی تبدیل شود باید ناشران متعددی با رتبه‌بندی‌های اعتباری متفاوت اقدام به عرضه صکوک کنند. از طرف دیگر اوراق صکوک موجود در بازار دارای سررسیدهای متفاوت (کوتاه مدت و بلندمدت) باشد و بین ناشران، سرمایه‌گذاران، مؤسسات رتبه‌بندی و سایر نهادهای مربوطه رابطه منسجمی وجود داشته باشد.
امید است که این ابزار مدرن و نوین اقتصاد اسلامی بیش از پیش مورد توجه مسئولین امر قرار گیرد و خبرهای به مراتب خوش‌تر از اجرای بانکداری اسلامی درباره آن بشنویم
دسته بندی کلی صکوک
بعد از اجرای موفق ایدة بانکداری بدون ربا در خیلی از کشورهای اسلامی، اندیشمندان مسلمان به فکر طراحی ابزارهای مالی اسلامی افتادند، و برای این منظور مطالعات گسترده‌ای بر روی عقود شرعی و قابلیت آنها برای ابزار سازی صورت گرفت تا با استفاده از آنها ابزارهای مالی جایگزین ابزارهایی چون اوراق قرضه و اوراق سهام ممتاز که به طور معمول مبتنی بر قرض با بهره و ربا هستند، طراحی کرد.
متفکران مسلمان توانستند با رعایت ضوابط شرعی و نیازهای واقعی جوامع اسلامی، انواعی از ابزارهای مالی طراحی کنند، این ابزارها که برخی بیش از ده سال تجربة عملی دارد و برخی در حد ایده و فکر است به سه گروه تقسیم می‌شوند.
گروه نخست، ابزارهای مالی غیر انتفاعی که براساس قرارداد قرض الحسنه طراحی شده‌اند.
گروه دوم، ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود معین که براساس قراردادهای مبادله‌ای طراحی شده‌اند که از آن جمله میتوان به اوراق صکوک کرابحه,صکوک اجاره,صکوک منفعت و صکوک استصناع اشاره کرد که طبق قرارداد طرفین بر میزان سود معینی توافق میکنند.
اولین گروه از اوراق صکوکی که در ایران هم منتشر شد مبتنی بر این گروه است که اوراق اجاره جزئی از آن است که توسط پول سرمایه گذاران هواپیمایی برای شرکت ماهان خریداری شد و این شرکت این هواپیما را طبق قرارداد اجاره به شرط تملیک با پرداخت اقساطی به سرمایه گذاران که از قبل مبلغ آن مشخص شده است یه ماه یکبار می دهد
گروه سوم، ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود انتظاری که براساس قراردادهای مشارکتی طراحی شده‌اند مثل صکوک مشارکت و مضاربه که در آن در ابتدا سود انتظاری را برآورد می کنند ولی اصل سود در پایان قرارداد بر اساس آنچه اتفاق افتاده است به طرفین قرارداد میرسد
منابع :
ریحانه حمیدی فر , بخش اقتصاد تبیان
سایت علمی دانشجویان ایران ,,,,,, http://www.daneshju.ir,,,,,,,
منبع: سازمان بورس اوراق بهادار
عضو شوید
عضویت سریع
آمار
وب سایت:
آمار مطالب
آمار بازدید